Τα Σεπτεμβριανά της Δράμας το 1941

Συνέντευξη - συζήτηση με τον ερευνητή της τοπικής μας ιστορίας Δημήτρη Πασχαλίδη
Επιμέλεια: Βασίλης Χ. Ριτζαλέος

Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Βοϊράνη, τεύχος 51, έτος 2000.

Τοπική αργία...μνημεία εκτελεσθέντων...προσέλευση επισήμων...κατάθεση στεφάνων... φωτογραφίες και κάμερες...ανάκρουση εθνικού ύμνου...ενός λεπτού σιγή...αποχώρηση επισήμων ...1996 ...1997 ...1998... 1999 ...2000.
Μια από τις τραγικότερες και πιο σημαντικές σελίδες της νεότερης ιστορίας στη Δράμα κινδυνεύει να εξελιχθεί σ’ ένα μονότονο επετειακό γεγονός. Κάποιοι άνθρωποι ευτυχώς έχουν θέσει σκοπό της ζωής τους να καταγράψουν με αίσθημα ευθύνης τα γεγονότα και να τα παραδώσουν στις επόμενες γενιές.
Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν οι ερευνητές ιστορίας Δημήτρης Πασχαλίδης από τη Χωριστή και ο Τάσος Χατζηαναστασίου, κυπριακής καταγωγής, που βρήκαν θερμούς συμπαραστάτες τον Δήμο Δράμας, τη ΔΕΚΠΟΤΑ και τον Χρήστο Φαράκλα για την έκδοση της εργασίας τους. Ακολουθεί μια συζήτηση με τον ερευνητή της τοπικής μας ιστορίας Δ. Πασχαλίδη.

ΕΡ: «Σεπτεμβριανά της Δράμας 1941». Τί σημαίνουν για σας αυτές οι λέξεις;

Εξέγερση και αντίποινα. Μια πρόχειρα οργανωμένη εξέγερση από νέους, ενθουσιώδεις αλλά άπειρους στα στρατιωτικά ζητήματα ανθρώπους, στην πλειοψηφία τους αριστερούς, γεωργούς και εργάτες. Ακολούθησαν οργανωμένα βουλγαρικά αντίποινα, με ναζιστικές μεθόδους συγκέντρωσης και εξόντωσης άμαχου πληθυσμού. Είναι χαρακτηριστικό πως πρώτα υπήρξαν αντίποινα στον άμαχο πληθυσμό και έπειτα στους αντάρτες.

ΕΡ: Πότε ξεκινήσατε την έρευνα και τι στάθηκε ερέθισμα για αυτήν;

Ο προβληματισμός υπήρχε από παιδί, αλλά ξεκίνησα την έρευνα από το 1980. Συστηματικότερη έρευνα έγινε μετά το 1994, μαζί με τον Τάσο Χατζηαναστασίου. Έζησα ο ίδιος, σε ηλικία έξι ετών, τη συγκέντρωση των συγχωριανών μου στη θέση «Γκιόλα» της Χωριστής και είδα να εκτελούνται δεκάδες άνθρωποι μπροστά μου. Ήθελα πάντοτε να μάθω το γιατί συνέβησαν όλα αυτά.

ΕΡ: Μέχρι σήμερα έχουν γίνει και άλλες εργασίες για την ίδια περίοδο. Τι νομίζετε πως προσφέρει η δική σας δουλειά στη γνώση και στην ερμηνεία των γεγονότων;

Οι μέχρι τώρα ερμηνείες επηρεάστηκαν ή ακόμη και υπαγορεύτηκαν από πολιτικές σκοπιμότητες στα δύσκολα χρόνια του εμφυλίου και στην εποχή που ακολούθησε. Μέσα από τα γεγονότα προσπαθούσαν να υποστηρίξουν κάποια συμπεράσματα, ερμηνείες στα οποία είχαν καταλήξει πριν ακόμη μελετήσουν όσα συνέβησαν! Στη συνέχεια πολλοί ακόμη επαναλάμβαναν μονότονα τις ίδιες απόψεις. Εξαντλώντας τα σχετικά δημοσιεύματα στα βουλγαρικά και λαμβάνοντας υπόψη εκατοντάδες προφορικές μαρτυρίες συμπεριλάβαμε στην εργασία μας μόνον όσες πληροφορίες είχαμε διασταυρώσει. Συνειδητά προσεγγίζουμε τα γεγονότα χωρίς προκατάληψη.

ΕΡ: Πώς ακριβώς κάνατε την έρευνα σας;

Αφού μελετήσαμε προσεκτικά όσα δημοσιεύτηκαν για αυτά τα γεγονότα, ιδιαίτερα από τη βουλγαρική πλευρά, προχωρήσαμε σε επιτόπια έρευνα σε όλα τα χωριά της περιοχής για πέντε-έξι χρόνια. Οι κάτοικοι ήταν σχεδόν πάντοτε πρόθυμοι να μας δώσουν πληροφορίες γιατί ήθελαν να μιλήσουν, τους «έκαιγε» αυτό το θέμα για χρόνια και ήθελαν να ανοίξουν την ψυχή τους.

ΕΡ: Ποιες δυσκολίες αντιμετωπίσατε στη συγκέντρωση των στοιχείων;

Τα κενά μνήμης των πληροφορητών μας, οι αλληλοσυγκρουόμενες κάποτε πληροφορίες, οι προσωπικές ερμηνείες που αλλοίωναν πολλές φορές την ιστορική αλήθεια. Πολλές δυσκολίες, ακόμη, στην προσπάθεια να καταρτίσουμε πλήρεις καταλόγους των θυμάτων.

ΕΡ: Ποιο είναι το βασικό περίγραμμα του περιεχομένου του βιβλίου σας;

Η εργασία μας ακολουθεί δύο βασικούς άξονες, την εξέγερση και τα βουλγαρικά αντίποινα. Για την εξέγερση, δώσαμε ιδιαίτερη προσοχή στην προετοιμασία, στην εξέλιξη και στην κατάληξή της. Αυτός ήταν ο κύριος στόχος της δουλειάς μας, καθώς μέχρι σήμερα η προσοχή άλλων ερευνητών ήταν συγκεντρωμένη στα αντίποινα. Περιγράφουμε τα γεγονότα και δίνουμε καταλόγους θυμάτων. Για τον Άγιο Αθανάσιο, έχουμε έξι βίαιους θανάτους που συνδέονται με τα αντίποινα: Καμπάνταης Αλέξανδρος, Κατσαντώνης Θωμάς, Βλαχόπουλος Αναστάσιος, Ρεπάκης Στέφανος, Κατσαντώνης Σωτήρης και Σακκόπουλος Γεώργιος.

ΕΡ:Σ ε κάθε ιστορική εργασία, πίσω από τα γεγονότα κρύβονται πολλές καθημερινές, συγκινητικές ιστορίες. Θυμάστε ορισμένες από αυτές;

Συγκινητική είναι η περίπτωση του βρέφους της οικογένειας Αντωνιάδη από τη Χωριστή. Μάνα και παιδί κρύβονταν στη Βάλτα, όταν πλησίασε βουλγαρικό απόσπασμα. Η μάνα έσφιξε το μωρό στην αγκαλιά της για να σταματήσει το κλάμα και να μην εντοπιστούν, αλλά άθελά της το έπνιξε...Αξιοσημείωτη και η περίπτωση του Αναστάσιου Βλαχόπουλου από τον Άγιο Αθανάσιο. Βρισκόταν το βράδυ της Κυριακής σε γαμήλιο γλέντι στο Νικηφόρο, όπου μάλιστα ήταν ο ίδιος κουμπάρος. Τότε επιτέθηκαν οι αντάρτες, το γλέντι σταμάτησε και ο ίδιος αποκλείστηκε στο χωριό. Εκτελέστηκε εκεί όταν τον ξεχώρισαν οι Βούλγαροι για τη γραμμή εκτέλεσης...

Ο 16χρονος Διογένης Παπαϊωάννου από το Δοξάτο γλύτωσε από την εκτέλεση στο χωριό του και έτρεχε σαν αγρίμι μέσα στα χωράφια προς τον Νικηφόρο. Εντοπίστηκε από Βούλγαρους στρατιώτες και εκτελέστηκε επιτόπου...

Μέσα σε όλη αυτήν την τραγωδία γεννήθηκαν την ώρα της αιματοχυσίας δύο μικρά παιδιά: ο Βασίλης Λιούσης μέσα στο δημοτικό σχολείο του Δοξάτου, όπου βρίσκονταν συγκεντρωμένα τα γυναικόπαιδα, και ο Γεώργιος Κουφατζής κοντά στη θέση Καρά-Ορμάν, όπου εκτελέστηκαν οι Κυργιώτες...

ΕΡ: Δεν έχουμε δει ποτέ στις εκδηλώσεις εκπρόσωπο ελληνικής κυβέρνησης. Γιατί;

Πράγματι, αυτό είναι και δική μου απορία. Αντίθετα με τα «Ελευθέρια», όταν έρχονται πάντοτε εκπρόσωποι της πολιτικής ηγεσίας, στην επέτειο για τα γεγονότα του 1941 παρίστανται μόνο εκπρόσωποι των τοπικών αρχών. Βέβαια είναι τοπική αργία μόνο για τους ιδιωτικούς φορείς. Για παράδειγμα είναι κλειστή η αγορά της πόλης, αλλά όχι και οι δημόσιες υπηρεσίες, αφού αυτό επιτρέπεται μόνο σε μια αργία για τέτοιο λόγο, την 1η Ιουλίου. Ίσως οι ερμηνείες μέχρι σήμερα περί συνομωσίας και «προβοκάτσιας» έβλαψαν την υπόθεση της ανάμνησης των γεγονότων. Αποστασιοποιούνται από το γεγονός μάλλον για διάφορους πολιτικούς λόγους.

ΕΡ: Πώς αντιμετωπίζει η βουλγαρική πλευρά τα γεγονότα της Δράμας;

Οι Βούλγαροι συνεχίζουν να πιστεύουν πως εντελώς άδικα έχασαν την Ανατολική Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη. Μάλιστα, ισχυρίζονται πως έχασαν αυτές τις περιοχές επειδή συνέβησαν τα γεγονότα του 1941, με τα αντίποινα και τους εκατοντάδες νεκρούς. Είναι όμως χαρακτηριστικό πως δικαιολογούν τα αντίποινα σαν συνέπεια της εξέγερσης. Και αυτές είναι απόψεις τόσο πολιτικών όσο και ιστορικών κύκλων στη Βουλγαρία.

ΕΡ: Τί θα περιμένατε να γίνει ακόμη στη Δράμα όσον αφορά τα γεγονότα; περαιτέρω έρευνα; δημιουργία αρχείου;

Ασφαλώς πρέπει να προχωρήσει η έρευνα και οφείλουν να συμβάλουν σε αυτό όλοι όσοι γνωρίζουν κάτι. Η δημιουργία ενός αρχείου προφορικής ιστορίας είναι ανάγκη για τη διαφύλαξη της ιστορικής μας μνήμης. Ύστερα από την έκδοση του βιβλίου μας, περιμένουμε να αξιοποιηθούν στοιχεία του και για τη μελέτη της τοπικής ιστορίας στα σχολεία μας. Τα παιδιά σήμερα δυστυχώς έχουν σχεδόν πλήρη άγνοια. Ελπίζουμε να διοργανωθεί και μια ημερίδα με αντικείμενο αποκλειστικά τα γεγονότα του 1941 και να κληθούν και Βούλγαροι ερευνητές.

ΕΡ: Τι έχετε κερδίσει ύστερα από τέτοια πολύχρονη έρευνα;

(Σκέφτεται για λίγο και συγκινημένος συνεχίζει...) Προσπαθήσαμε να δώσουμε ορισμένες απαντήσεις σε όλα αυτά τα «γιατί». Αισθανόμαστε χρέος απέναντι τόσο στα θύματα των αντιποίνων, όσο και στους εξεγερμένους που συκοφαντήθηκαν για δεκαετίες. Πρέπει να δείξουμε πως η θυσία για παράδειγμα των νεαρών στην πλειοψηφία τους Δοξατινών στάθηκε σωτήρια προειδοποίηση για τους νέους των άλλων χωριών καθώς απομακρύνθηκαν στα βουνά. Πρέπει όμως επίσης να δείξουμε πως μπορεί η εξέγερση να ήταν ανοργάνωτη, μπορεί οι Βούλγαροι να ενημερώθηκαν από πληροφοριοδότες τους, αλλά σε καμία περίπτωση το κίνημα δεν οργανώθηκε σε συνεργασία Ελλήνων κομμουνιστών και Βουλγάρων.

Σας ευχαριστώ πολύ για τον χρόνο που διαθέσατε και για την ενδιαφέρουσα συνέντευξη.

Και εγώ σας ευχαριστώ.

• Προηγούμενο
• Επόμενο

• (1940-1949)
• Ιστορία