Το χρονικό της Μεγάλης Σφαγής στις 29 Σεπτεμβρίου 1941

Λαϊκή εξέγερση, ψευδοκίνημα ή προβοκάτσια;
Τί συνέβη στο χωριό μας πριν και μετά;

Μια ιστορική αναδρομή στις άγνωστες μέχρι τώρα πτυχές, στη μνήμη όσων έχασαν την ζωή τους μετά την ένοπλη εξέγερση κατά των Βουλγάρων στις 29 Σεπτεμβρίου 1941

του Κωνσταντίου Κυριαζή-Κηπουρού

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Βοϊράνη», τεύχος 14, έτος 1993

Κατάληψη από Βουλγάρους και βίαιος εκβουλγαρισμός

Στις 9 Απριλίου του 1941 τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής έμπαιναν στην Θεσσαλονίκη. Λίγες μέρες αργότερα ο αγκυλωτός σταυρός θα κυμάτιζε σ' όλες τις ελληνικές πόλεις.
Η Ελλάδα, οι Έλληνες, είχαν μπει στη σκοτεινή σήραγγα της κατοχής. Κανείς δεν γνώριζε που τελείωνε κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει τι έμελλε να γίνει. Το μόνο σίγουρο ήταν η αβεβαιότητα που σκόρπιζε η φασιστική λαίλαπα που σάρωνε την εποχή εκείνη την Ευρώπη.
Η Μακεδονία και η Θράκη είχαν φυσικά την τύχη όλης της υπόλοιπης Ελλάδας.
Με μια μόνη διάφορά ότι όσα συνέβη σαν στις περιοχές αυτές ξεπερνούν κατά πολύ τη δυνατότητα οποιουδήποτε να τα περιγράφει γραπτά. Γιατί στο χώρο αυτό η βαρβαρότητα και η δίψα για ελληνικό αίμα, του βούλγαρου κατακτητή ξεπέρασε κάθε προηγούμενο και θα αποτελεί για πάντα μελανό στίγμα για την «πολιτισμένη» ανθρωπότητα.
Με την είσοδο των Γερμανών, ακολούθησαν την κάθοδό του στην Ελλάδα τρεις μεραρχίες του 2ου σώματος στρατού της Βουλγαρίας και χωρίς να ρίξουν τουφέκια, κατέλαβαν την περιοχή μεταξύ των ποταμών Νέστου και Στρυμόνα.
Το παλιό και δεδηλωμένο σχέδιο των Βουλγάρων να επεκταθούν ως τις βορειοελλαδίτικες ακτές του Αιγαίου, έπαιρνε σάρκα και οστά.
Οι Νομοί Δράμας, Καβάλας, Σερρών (Ανατολική Μακεδονία) και Ξάνθης, Ροδόπης και μικρό τμήμα του νομού Έβρου (Θράκη), περιήλθαν στα χέρια των Βουλγάρων και παρ' ότι στο χώρο αυτό κατοικούσαν 800.000 άνθρωποι, οι οποίοι σε ποσοστό 95% σύμφωνα με επίσημα στοιχεία ήταν Έλληνες, οι Βούλγαροι κατακτητές επιδόθηκαν με μανία στο έργο της αλλοίωσης του εθνολογικού χαρακτήρα των κατοίκων της περιοχής.
Για τον λόγο αυτό κατάργησαν όλες τις δημοτικές και κοινοτικές αρχές, τις οποίες αντικατέστησαν με Βουλγάρους που μεταφέρθηκαν από την Βουλγαρία, καθιέρωσαν την υποχρεωτική χρήση της Βουλγαρικής γλώσσας, έκλεισαν τα ελληνικά σχολεία, κατήργησαν το οικογενειακό άσυλο, δήμευσαν περιουσίες, απέλασαν μορφωμένους Έλληνες, στρατολόγησαν υποχρεωτικά νέους Έλληνες κλπ.

Η πρώτη αντίσταση

Από τις πρώτες μέρες της κατοχής άρχισαν να στήνονται σε πόλεις και χωρία πυρήνες αντίστασης και στις βουλγαροκρατούμενες περιοχές ιδρύεται τον Μάιο του 1941, η οργάνωση «Φιλική Εταιρεία», η οποία άρχισε την οργάνωση μυστικών ενόπλων δυνάμεων κρούσεις που ονομάστηκαν «Ιεροί Λόχοι».
Τον Ιούλιο του 1941 οργανώθηκε στο βουνό της Δράμας Τσαλ-νταγ (περιοχή Νικηφόρου) η πρώτη ανταρτική ομάδα, αποτελούμενη από 75 άνδρες καλά εξοπλισμένους με αρχηγό τον Μ. Γεωργιάδη (ψευδώνυμο Σπάρτακος) και υπαρχηγό τον X. Παστουρματζή (ψευδώνυμο Κίτσος).
Λίγο αργότερα οργανώθηκαν αντάρτικα στα βουνά Μποζ-Νταγ και Κυρα-Μπαϊρά της Καρλίκοβας, που είχαν στα στόχο την ανατίναξη της γέφυρας Νικηφόρου και της γέφυρας Φωτολίβους, καθώς και την σύσταση πολιτικών οργανώσεων στα χωριά για οργάνωση παράνομων νοσοκομείων, υπόγειων καταφύγιων, αποθηκών τροφίμων και πυρομαχικών.
Πολλά γράφτηκαν και ειπώθηκαν τόσο κατά την διάρκεια του πολέμου όσο και μέχρι σήμερα, για τα όσα συνέβησαν στην περιοχή μας την 29 - 30 Σεπτεμβρίου 1941. Τα περισσότερα υπαγορεύτηκαν από τις σκοπιμότητες των καιρών και το ταραγμένο πολιτικό κλίμα της εποχής. Απ όλα αυτά δύο γεγονότα είναι σίγουρα:
Πρώτο, ότι στα κατεχόμενα από τους Βουλγάρους ελληνικά εδάφη, ξέσπασε η πρώτη ίσως στην Ευρώπη, μαζική ένοπλη εξέγερση κατά στρατού κατοχής.
Δεύτερο, ότι ακολούθησε μια τρομακτική σε έκταση βαρβαρότητας, σφαγή που τα θύματα της οι πιο συγκροτημένοι υπολογισμοί τα ανεβάζουν σε 3.500 - 4.000 άτομα, ενώ άλλες εκτιμήσεις τα ανεβάζουν σε 12.000 άτομα.

Τα γεγονότα στην περιοχή

Στην πόλη της Δράμας είχαν σχηματιστεί δύο ένοπλες ομάδες, η μία με αρχηγό τον Αδαμίδη ή Μαργέλο και η άλλη τον Θεόφιλο - Ψαρρά (μάλλον πρόκειται για τον Θεόφιλο Αντωνιάδη) που κατάγονταν από τον Άγιο Αθανάσιο μέλος της Π.Ε. Δράμας του Κ.Κ.Ε. ο οποίος εκτελέστηκε αργότερα το 1947.
Το βράδυ της 28 Σεπτεμβρίου 1941, άντρες της ομάδας Ψαρρά ανατίναξαν το εργοστάσιο ηλεκτροφωτισμού της Δράμας, με τη διπλανή σ' αυτό αποθήκη πετρελαίου και βύθισαν όλη τη Δράμα στο σκοτάδι. Η ομάδα Αντωνιάδη που είχε εντολή να ανατινάξει το βοηθητικό εργοστάσιο ηλεκτροφωτισμού της Δράμας, έπεσε πάνω οε βουλγαρική περίπολο και δεν μπόρεσε να εξετελέσει την αποστολή της.

Η πυρπόληση του εργοστασίου που έγινε στις 9 παρά 5' ήταν το σύνθημα για την έναρξη δράσης των υπόλοιπων αντάρτικών ομάδων της περιοχής. Αντάρτες από το Τσαλ-νταγ χτυπούσαν μέσα στη Δράμα σε καίριους στόχους (αποθήκες Σιδηροδρομικού Σταθμού, στρατώνες πεζικού και πυροβολικού).

Σχεδόν την ίδια ώρα σύμφωνα με το σχέδιο του Παντελή Χαμαλίδη (Αλέκου) γραμματέα της οργάνωσης του Κ.Κ.Ε. Δράμας, 33 αντάρτες με αρχηγό τον έφεδρο ανθυπολοχαγό και δικηγόρο Χρήστο Καγιά ή Καλαϊτζή από τον Νικηφόρο, μπήκαν στο Δοξάτο και χτύπησαν το σταθμό χωροφυλακής, σκοτώνοντας πέντε Βούλγαρους χωροφύλακες κι ένα Έλληνα καταδότη. Επίσης αντάρτες με επικεφαλείς τους Στάθη Σπαθάρα και Ηρακλή Μελετιάδη, μπήκαν στα Κύργια, επιτέθηκαν στο αστυνομικό τμήμα, σκότωσαν δύο χωροφύλακες, συνέλαβαν άλλους 4 που τους εκτέλεσαν αργότερα και απήγαγαν τον «δήμαρχο» Ιβάν Γαβρίλωφ Το ίδιο σκηνικό αλλού σε μεγαλύτερη, αλλού σε μικρότερη ένταση επαναλήφθηκε σχεδόν σ' όλα τα χωριά και κωμοπόλεις της περιοχής (Νικηφόρος, Ανδριανή, Χωριστή, Προσοτσάνη, Φωτολίβος, Συμβολή, Μικρόπολη, Σιταγροί, Κουδούνια κ.ά).

Τα αποτελέσματα της εξέγερσης της 28.3.41, είναι λίγο πολύ γνωστά. Ακολούθησε ένα μεγάλο πογκρόμ βιαιότητας και βαρβαρότητας από τους Βούλγαρους κατακτητές που διοχέτευσαν όλη τους τη μανία στους αθώους πολίτες, κυρίως γυναικόπαιδα.
Σύμφωνα με μέτριες εκτιμήσεις τουλάχιστον 2.000 άτομα δολοφονήθηκαν στην πόλη της Δράμας, εκείνες τις ημέρες.

Το μαρτυρικό Δοξάτο, που είχε γνωρίσει την μανία των Βουλγάρων το 1913 και την περίοδο 1916-18, «πλήρωσε» και πάλι βαρύ φόρο αίματος, θυσιάζοντας για την πατρίδα 397 άτομα κυρίως νέους και γυναικόπαιδα. Αλλά και τα γύρω χωριά από τη Δράμα και το Δοξάτο είχαν την ίδια τραγική μοίρα.
Έγιναν συγκεντρώσεις όσων κατοίκων δεν είχαν καταφύγια στα χωράφια, πολλές από τις οποίες αιματοβάφτηκαν, σκορπίζοντας τον τρόμο στους κατοίκους της περιοχής. Έτσι στην Προσοτσάνη τα θύματα της βουλγαρικής θηριωδίας υπολογίζονταν σε 3500, στην Χωριστή εκτελέστηκαν 150, στον Νικηφόρο 25 και στα Κύργια σε 150 οι οποίοι εκτελέστηκαν στο Καρά-Ορμάν όπου κατέφυγαν και όπου τους περικύκλωσαν οι Βούλγαροι.

Ο Παντελής Ιωσηφίδης σήμερα (1993)

Τα γεγονότα στον Άγιο Αθανάσιο

Στον Άγιο Αθανάσιο, το χωριό μας, που αριθμούσε τότε περί τους 1000 κατοίκους, όλους Έλληνες, οι Βούλγαροι εγκαταστάθηκαν ένα μήνα μετά τη διέλευση των Γερμανών και από τις πρώτες ενέργειες ήταν η αντικατάσταση του Έλληνα Προέδρου της Κοινότητας Ιωάννη Παπατζάλλα με βούλγαρο πρόεδρο.
Στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1941 και ενώ όπως προεκτέθηκε είχε δημιουργηθεί στην περιοχή ένα κλίμα αντίστασης, έγινε μια ιστορική σύσκεψη στο σπίτι του Κώστα Αντωνιάδη, στέλεχος του Κ.Κ.Ε. που έχει προ πολλού πεθάνει, η οποία είχε σαν στόχο την οργάνωση ένοπλης αντίστασης κατά των Βουλγάρων.
Στην σύσκεψη εκείνη συμμετείχαν ακόμη οι συγχωριανοί μας Παρασκευάς Ισαακίδης, ο Μιχ. Βαραδάς, ο Θεόφιλος Αντωνιάδης (ξάδελφος του Κώστα), ο Γιάννης Γιαννουλάκης και ο Παντελής Ιωσηφίδης, ως υπεύθυνος της Κ.Ν.Ε. (νεολαία Κ.Κ.Ε.). Όλοι οι παραπάνω πλην του Παντελή Ιωσηφίδη, έχουν ήδη πεθάνει και συνεπώς η μόνη πηγή άντλησης πληροφοριών είναι ο επιζών Παν. Ιωσηφίδης.

Να τι μας λέει λοιπόν για τα γεγονότα εκείνων των ημερών:

«Στη σύσκεψη εκείνη προήδρευε ο Χρήστος Καγιάς ή Καλαϊτζής (αυτός που ηγήθηκε στην ένοπλη επίθεση κατά του αστυνομικού σταθμού Δοξάτου), ο οποίος πρότεινε τη συγκρότηση αντάρτικων επαναστατικών ομάδων και την ένοπλη σύγκρουση με τους Βουλγάρους.
Στην πρόταση εκείνη αντέδρασα μόνο εγώ, με το σκεπτικό ότι η ενέργεια αυτή ήταν κίνηση αυτοκτονίας, αφού δεν είχαμε ούτε οργάνωση, ούτε όπλα ενώ αντίθετα, οι Βούλγαροι είχαν όλα τα μέσα για να καταπνίξουν στο αίμα κάθε εξέγερση.
Η εντύπωση μου ήταν ότι ο Καγιάς λειτουργούσε αυτοβούλως και δίχως συνεννόηση με την κεντρική οργάνωση του Κ.Κ.Ε. Μας έλεγε ότι θα έχουμε ρώσικη βοήθεια με πτώση αλεξιπτωτιστών και ότι θα γίνει εξέγερση κατά του φασιστικού καθεστώτος και στην Βουλγαρία.
Δυστυχώς η πρότασή του έγινε δεκτή από τους υπόλοιπους οι οποίοι τον ακολούθησαν στο βουνό μαζί με άλλα περίπου 70 άτομα από το χωριό, ενώ για μένα αφέθηκε η ρετσινιά του «προδότη».

Και συνεχίζει ο Π. Ιωσηφίδης,

«Το βράδυ της 28ης Σεπτεμβρίου 1941, μια ομάδα ανταρτών μπήκαν στο χωριό, έκαψαν την Κοινότητα, σκότωσαν τον βουλγαρογραμμένο Έλληνα αγροφύλακα καθώς και τον Βούλγαρο Πρόεδρο της Κοινότητας και αφού φώναξαν διάφορά συνθήματα αποχώρησαν στο βουνό.
Τα γεγονότα στο χωριό και στην περιοχή, κυκλοφόρησαν αμέσως από στόμα σε στόμα και μια σκιά αγωνίας και φόβου για όσα έμελλε να ακολουθήσουν ζωγραφιζόταν σε όλα τα πρόσωπα. Κάτω από τις συνθήκες αυτές και την βεβαιότητα των αντιποίνων που θα ακολουθούσαν αποφασίστηκε απ' όλους τους συγχωριανούς να εγκαταλείψουν το χωριό.
Έτσι, κατά τις 2 μετά τα μεσάνυχτα ένα καραβάνι από κάρα πήρε δρόμο για τη Βάλτα, που ήταν πνιγμένη στα καλαμπόκια και αποτελούσε τον καλύτερο κρυψώνα.
Το πρωί δεν υπήρχε κανείς στο χωριό εκτός από δεκατρείς περίπου οικογένειες που είχαν «λίστα - κάρτα» ήταν δηλ. βουλγαρογραμμένοι και φιλικοί με τους Βουλγάρους καθώς και 60 - 70 άτομα, που λόγω ασθενειών και ηλικίας δεν μπορούσαν να μετακινηθούν.
Την επόμενη μέρα και πρωί (29.9.41) οι Βούλγαροι συγκέντρωσαν στην περιοχή της στέρνας, έξω από το χωριό, όλους όσους είχαν απομείνει, εκτός από τους «βουλγαρογραμμένους» με σκοπό να τους εκτελέσουν για αντίποινα.
Και ενώ ήταν όλα έτοιμα για να βαφεί στο αίμα και το χωριό μας, ως εκ θαύματος μετά την μεσολάβηση βουλγάρων που φιλοξενούνταν εκείνες τις μέρες στο χωριό μας από Έλληνες συγγενείς τους, αλλά και από Έλληνες που επηρέαζαν τους Βούλγαρους, φιλικά προσκείμενους σ' αυτούς, οι Βούλγαροι πείστηκαν τελικά να μην τους εκτελέσουν και να τους αφήσουν να επιστρέψουν στα σπίτια τους.
Τις επόμενες ημέρες επέστρεψαν στα σπίτια τους και οι συγχωριανοί μας που ήταν κρυμμένοι στην «Βάλτα». Έτσι, το χωριό μας δεν είχε την τύχη διπλανών χωριών και γλύτωσε από τη μεγάλη σφαγή (από την αφήγηση του Παν, Ιωσηφίδη).
Στο χωριό μας όμως έγιναν κι άλλα γεγονότα που στοίχισαν τη ζωή σε νέους ανθρώπους τόσο κατά το διάστημα της «εξέγερσης» όσο και κατά το διάστημά της βουλγαρικής κατοχής.

Ο Παντελής Ιωσηφίδης στην Καβάλα, λίγο πριν τα "Δεκεμβριανά"

Για όλα όμως αυτά τα σημαντικά ιστορικά στοιχεία, που στηρίζονται σε αφηγήσεις συγχωριανών μας που τα έζησαν, για τον πραγματικό χαρακτήρα της «εξέγερσης» που τόσο αμφισβητείται μέχρι σήμερα από τους ιστορικούς της εποχής καθώς και για τα γεγονότα που συνέβησαν στο χωριό μας κατά την διάρκεια της βουλγαρικής κατοχής μέχρι την απελευθέρωση, δείτε το Τα γεγονότα στο χωριό μας, μετά τη Μεγάλη Σφαγή της 29-9-1941